İlk Müslüman Türk Devletleri

1. Türklerin İslamiyet'i Kabulleri

Abbasiler zamanında Türk - Arap ilişkileri gelişti. Talas Savaşı’nda Çinlilere karşı birlikte savaşıldı. Abbasiler yönetim ve askerlik işlerinde Türklere görevler verdiler. Bu durum Türklerin İslamiyeti tanımalarını, bu dinin kendi inanç ve yaşayışlarına benzediğini görmelerini sağladı. Bunun sonunda topluca İslamiyeti kabul etmeye başladılar.

2. İlk Müslüman Türk Devletleri

a. Karahanlılar

Halkı ve yöneticileri Müslüman olan ilk Türk devletidir. Türkistan dolaylarında Bilge Kül Kadır Han tarafından kurulmuştur. Başkenti Balasagun'dur. Yusuf Kadir Han zamanında en parlak dönemini yaşayan devlet onun ölümünden sonra ikiye ayrıldı. Zayıflayan devlet önce Selçuklulara bağlandı. Doğu Karahanlılar, Karahitaylar Batı Karahanlılar ise 1212'de Harzemşahlar tarafından yıkıldı.

b. Gazneliler

Kuzey Hindistan, Afganistan ve İran'ın doğusunda Alp Tigin tarafından kuruldu (963). Başkent Gazne devletin adı oldu. Gazneliler Sultan Mahmut zamanında Hindistan'a seferler yaparak burada İslamiyetin yayılmasını sağladılar. Sultan Mesut'un Dandanakan Savaşı'nda (1040) Selçuklulara yenilmesi Gaznelileri zayıflattı. 1087'de yıkıldı. Yıkılışlarında çok uluslu bir devlet olmaları da etkili oldu.

c. Büyük Selçuklular

Oğuzların Kınık boyundan, Selçuk Bey’in torunları Tuğrul ve Çağrı beyler 1040'da Dandanakan Savaşı'nda Gaznelileri yenerek bağımsızlıklarını elde ettiler. Tuğrul Bey zamanında İran, Irak, Türkistan ele geçirildi. Bağdat'ta yaşayan Abbasi halifesi koruma altına alındı. Anadolu'ya ilk Türk akınları başladı. Pasinler Savaşı kazanıldı. Alp Arslan zamanında kazanılan Malazgirt zaferi Anadolu'nun Türk yurdu olmasını sağladı. Melikşah zamanında en parlak zamanını yaşayan devlet onun ölümüyle parçalandı (1092). Sultan Sancar devleti yeniden toparladı.

Ancak 1141'de Karahitaylarla yapılan Katvan Savaşı’nın kaybedilmesi, atabeylerin bağımsızlıklarını ilan etmesi, taht kavgaları Oğuzların isyan etmesi devletin yıkılmasına neden oldu.

d. Eyyubiler

Mısırda Selahaddin Eyyubi tarafından kurulmuştur. Yöneticiler ve askerler Türk, halkı Arap'tır. Haçlılarla mücadele ederek İslam dünyasını korumuşlardır.

e. Memlûkler

Eyyubi Devleti’nin yerinde kurulmuştur. Yöneticiler ve ordu Türk'tür. Haçlılar ve Moğollarla mücadele ederek Türk ve İslam dünyasını korumuşlardır. Yavuz'un Mısır Seferi sonunda Osmanlılarca yıkılmıştır.

3. İlk Müslüman Türk Devletlerinde Kültür ve Medeniyet

a. Devlet ve Ülke Yönetimi

Müslüman Türk devletlerinde ülke, hükümdar ailesinin ortak malı sayılır ve hükümdar ailesi arasında paylaşılarak yönetilirdi. Hükümdarların Tanrı tarafından görevlendirildiğine inanılırdı. Ülke sorunları önemli devlet adamlarının katıldığı divanda görüşülürdü. Ülke eyaletlere ayrılırdı. Melikler atabey denilen hocalar gözetiminde eyaletlere yönetici olarak atanırdı. Adalet işlerine kadılar, askerlik işlerine subaşılar bakardı. Ordu, hazineden maaş alan Hassa askerleri ile ikta sistemi ile yetişen eyalet askerleri ve yardımcı kuvvetlerden oluşurdu. Topraklar devletin malı sayılır ve ikta sistemi ile yönetilirdi. Mülk ve vakıf topraklar da vardı.

b. Sosyal ve Ekonomik Hayat

İlk Müslüman Türk devletlerinde şehirlerde yaşayan halk ticaret, zanaat ve esnaflık yapardı. Köylerde yaşayanlar tarım, göçebeler hayvancılıkla uğraşırdı. Şehir esnafı arasında dayanışmayı sağlayan loncalar vardı. Yöneticiler ticarete büyük önem vermişlerdir. Karahanlılar ve Selçuklular ticareti geliştirmek için kervansaraylar yaptırmışlardır.

c. Yazı Dil ve Edebiyat

Karahanlılar Uygur alfabesini kullanmıştır. Türkçe resmi dil olmanın yanında bilim ve edebiyat dili olarak da kullanılmıştır. Bu durum Türkçe'nin gelişmesini ve yaygınlaşmasını sağlamıştır. Büyük Selçuklularda resmi dil, Farsça, bilim dili Arapça olduğundan Türkçe'nin ilerlemesi yavaşlamıştır.

d. Bilim, Sanat ve Mimari

Yöneticiler bilim ve sanat adamlarını korumuş eğitim - öğretim için medreseler yaptırmışlardır. Semerkant ve Nizamiye Medreseleri dönemin en önemli eğitim - öğretim kurumlarıydı.

Sanat alanında; resim ve heykel yasak olduğundan gelişmemiştir. Minyatür, hattatlık, oymacılık, kakmacılık, nakkaşlık gibi sanat dalları gelişmiştir.

Mimari alanında ise büyük gelişmeler olmuştur. Birçok cami, medrese, kervansaray, türbe, kümbet, saray ve kale yapılmıştır